मत्स्यपालन व्यवसाय कसा सुरू करावा?

Fish Farming: नमस्कार उद्योजकांनो, आपला देश हा कृषीप्रधान देश आहे. आजही आपल्या देशाची 70 टक्के लोकसंख्या खेड्यात राहते आणि गावांचा मुख्य व्यवसाय शेती आहे. शेतात काम करणाऱ्या शेतकऱ्याला आपल्या कुटुंबाचा आर्थिक स्तर उंचावण्याइतपत शेतीतून मिळत नाही. आजच्या युगात प्राणी पाळणे महाग झाले आहे. पशुसंवर्धन ही आता भूमिहीन मजुरांच्या नियंत्रणाची बाब राहिलेली नाही. नदी, कालवे, तलाव, तलावाच्या काठावर राहणारे गरीब मजूरही मत्स्यशेती करून आपल्या कुटुंबाचा उदरनिर्वाह करू शकतात.

मत्स्यपालन व्यवसाय कसा सुरू करावा?

१. जर तुम्हाला मत्स्यपालनाबद्दल काही अनुभव किंवा काही माहिती असेल तर चांगली गोष्ट आहे अन्यथा तुम्हाला मत्स्यपालनाचे प्रशिक्षण घ्यावे लागेल. मत्स्यपालनासाठी शासनाकडून प्रशिक्षणाची सुविधा उपलब्ध करून देण्यात आली आहे. भारत सरकारच्या मत्स्यव्यवसाय विभागात वेळोवेळी मत्स्यपालन प्रशिक्षण दिले जाते. मत्स्यव्यवसाय विभाग हा कृषी मंत्रालयाच्या अंतर्गत येतो. मत्स्यपालन विभागाच्या वेबसाइटवरून (http//dof.gov.in/en) तुम्ही मत्स्यपालनाच्या प्रशिक्षणाची माहिती मिळवू शकता. ही वेबसाइट शक्य तितक्या लवकर प्रशिक्षण सुरू करण्याविषयी माहिती अपडेट ठेवते.

या प्रशिक्षणात मच्छीमारांना तलाव स्वच्छ करण्याचे प्रशिक्षण दिले जाते, ज्याप्रमाणे पेरणीपूर्वी शेत तयार केले जाते, त्याचप्रमाणे मत्स्यपालनापूर्वी तलाव देखील तयार केले जातात, हे सर्व प्रशिक्षणात दिले जाते. याशिवाय चांगल्या जातीच्या माशांच्या बिया कुठे आणि कशा उपलब्ध होतील याची माहिती दिली जाते. यानंतर मत्स्यपालन करताना कोणती खबरदारी घ्यावी किंवा तलावात कोणत्या गोष्टी टाकाव्यात, हे सांगितले जाते जेणेकरून माशांचा लवकरात लवकर विकास व्हावा जेणेकरून त्यांचे वजन वाढू शकेल. ते तलावातून केव्हा बाहेर काढावे आणि बाजारात विकावे आणि ते कसे विकावेत जेणेकरून मच्छीमारांना त्यातून जास्तीत जास्त नफा मिळू शकेल. ही माहिती प्रशिक्षणादरम्यान दिली जाते. शासनाच्या मत्स्यव्यवसाय विभागाकडून देण्यात येणारे प्रशिक्षण हे १० ते १५ दिवसांचे असते.

२. मत्स्यपालनासाठी तुमची स्वतःची जागा असेल तर उत्तम नाहीतर हल्ली हौदात लहान-मोठे मत्स्यपालन व्यवसाय केला जात आहे. अशा प्रकारे मत्स्यपालन करून या व्यवसायातून लाखो लोक नफा कमावत आहेत. ग्रामीण अर्थव्यवस्था मजबूत करण्यासाठी सरकारने अनेक योजना सुरू केल्या आहेत. याशिवाय ग्रामीण भागात सरकारी जमिनीवर बांधलेल्या तलावांवर मत्स्यपालन ठेके दिले जातात. जर तुम्ही हे कंत्राट घेऊ शकत असाल तर तुम्ही तिथूनही व्यवसाय करू शकता.

३. तलावाची व्यवस्था करताना, हे तलाव केवळ पावसाळ्यातच भरत नाहीत ना हे पाहणे अत्यंत आवश्यक आहे कारण आपल्याला एका तलावाची आवश्यकता आहे ज्यामध्ये वर्षभर पाणी उपलब्ध असावे. याचे कारण असे की, ज्यांच्या व्यवसायातून चांगले उत्पन्न मिळू शकते त्या माश्यांना मोठे होण्यासाठी जास्त वेळ लागतो.

४. आजकाल ग्रामीण भागातील लोक एकत्र तलाव बांधतात आणि लहान शेततळे करतात आणि त्यात मत्स्यपालन व्यवसाय करतात. याशिवाय अल्प प्रमाणात लोक स्वतःच्या घरात मत्स्यपालन करून व्यवसाय करतात.

५. तलावाची व्यवस्था केल्यानंतर, आपण सर्व प्रथम तलावाची योग्य प्रकारे स्वच्छता करावी. त्यानंतर त्या तलावात शेण शिंपडून पाणी भरावे. शेण खाल्ल्यानंतर त्यात निर्माण होणारे छोटे कीटक मत्स्यबीजांचे खाद्य बनतात. याशिवाय त्या बिया उष्णता आणि थंडीपासूनही सुरक्षित राहतात. त्यामुळे बियाणांचा चांगला विकास होतो.

६. तलाव पूर्णपणे तयार केल्यानंतर, आता तुम्हाला त्या प्रकारच्या किंवा माशांच्या जातींच्या बिया शोधाव्या लागतील, ज्यांना बाजारात चांगली मागणी आहे. या संदर्भात तुम्ही बियाणे भांडार आणि मत्स्य विभागाच्या जिल्हा कार्यालयाशी संपर्क साधू शकता, तेथून चांगल्या प्रतीचे मत्स्यबीज सहज मिळू शकते.

७. चांगल्या प्रतीच्या माशांच्या बिया लावल्यानंतर तलावाची वेळोवेळी देखभाल करावी. त्यांना वेळोवेळी आहार द्यावा लागतो आणि कोणत्याही प्रकारचा आजार आढळल्यास त्याचे त्वरित निदान करावे लागते.

८. मासळीचे वजन 5 ते 10 किलो असताना ते पाण्यातून बाहेर काढून बाजारात विकावे. यामुळे शेतकऱ्यांना जास्तीत जास्त फायदा होणार आहे.

मत्स्यपालन व्यवसाय सुरू करण्यापूर्वी काही महत्त्वाच्या गोष्टी

• सर्वप्रथम आपल्याला माशांच्या जातींच्या बियांची निवड करावी लागेल, ज्यांना बाजारात नेहमीच मागणी असते आणि ज्यांना बाजारात चांगला भाव मिळतो. अशा माशांमध्ये रोहू, सामान्य पीक, चांदीचे पीक आणि टूना प्रमुख आहेत.
• आता आपल्याला तलावाची देखील काळजी घ्यावी लागेल. मत्स्यपालनासाठी पूर्ण बारा महिने पाणी असलेला तलाव आवश्यक आहे. म्हणूनच तलावाची निवड करताना आपण हे लक्षात ठेवले पाहिजे की केवळ पावसाळ्यात तलावात पाणी राहते आणि नंतर ते कोरडे होते आणि जवळच भरण्याची सोय नाही, अशा परिस्थितीत मत्स्यपालन करता येणार नाही.
• आपल्या तलावात चांगली व्यवस्था ठेवा आणि लक्षात ठेवा की जर तुम्ही व्यवसाय करणार असाल तर तुम्हाला तुमच्या तलावात त्या प्रकारच्या माशांच्या बिया टाकाव्या लागतील, जे लवकर वाढतात. जर तुमचा मासा जलद वाढला नाही तर ते तुमचे नुकसान आहे.
• जर तलावांमध्ये माशांचे अन्न उपलब्ध असेल तर ते खूप चांगले होईल, जर तसे नसेल तर तुम्हाला माशांच्या अन्नाची व्यवस्था करावी लागेल. मासे किडे खातात हे सर्वांना माहीत आहे. त्यामुळे माशांना अन्न मिळत राहावे यासाठी तलावात अशी व्यवस्था करावी लागते. गांडूळ घालणे असो वा पिठाचा गोळा टाकणे असो की कोंडा घालणे असो.
• तुम्ही तलावात सर्व व्यवस्था करा जेणेकरून तुमच्या माशांना कोणत्याही प्रकारच्या रोगापासून संरक्षण मिळेल. त्यासाठी तलावाच्या वातावरणानुसार मत्स्यबीजांची निवड करावी. तुमच्या परिसरात आधीच मासेमारी करणारे ज्येष्ठ तुम्हाला याबाबत माहिती देऊ शकतात.
• मत्स्यपालनातील सर्वात महत्वाची गोष्ट म्हणजे तुम्हाला जास्त किंमत मिळावीआणि तुमचा माल लवकर विकण्यात यावा. आपण पैसे कमावण्यासाठी मत्स्यव्यवसाय करत आहोत हे आपण ध्यानात ठेवले पाहिजे. तुम्हाला त्या जातीचे मासे वाढवावे लागतील ज्याला बाजारात सर्वाधिक मागणी आहे. याचा जास्तीत जास्त फायदा तुम्हाला मिळेल.

(मत्स्यपालन) करण्या मागचा उद्देश

मासेमारी का केली जाते? मत्स्यपालनाचा उद्देश काय? सद्य:स्थितीत आपण फक्त पैसे कमावण्यासाठी आणि रोजगार मिळवण्यासाठी मत्स्यपालन करतो हेच माहीत आहे. सरकारने मत्स्यशेतीला स्वयंरोजगार असे संबोधले आहे. त्यामुळे खेड्यातील बेरोजगारी दूर करण्यासाठी शासनाने मत्स्यशेतीला चालना देण्यासाठी अनेक योजना राबविल्या आहेत.मत्स्यपालनासाठी सरकार अल्प व्याजदरात कर्जही देते आणि मत्स्यपालनासाठी सरकारी विभागांकडून प्रशिक्षणही दिले जाते. ग्रामीण भागातील बेरोजगार युवक स्वावलंबी होऊन त्यांचा आर्थिक स्तर उंचावता यावा यासाठी शासन ग्रामीण भागात स्वयंरोजगार वाढविण्यासाठी या योजना राबवत आहे.

मत्स्यपालन हा व्यवसाय तीन प्रमुख व्यवसायांशी निगडीत आहे.

१. पहिल्या व्यवसायात मासे अन्न म्हणून वापरले जातात. भारतातील एकूण लोकसंख्येपैकी सुमारे 20 टक्के लोक मासे अन्न म्हणून वापरतात. एवढ्या मोठ्या संख्येने मासे खाण्याचे शौकीन असल्याने मत्स्य व्यवसाय करणाऱ्यांसाठी मोठी बाजारपेठ उपलब्ध आहे. जिथून मच्छिमारांना भरपूर नफा मिळू शकतो.

२. दुसरा व्यवसाय माशांच्या धार्मिक महत्त्व आणि स्टेटस सिम्बॉलशी संबंधित आहे. आपल्या धर्मग्रंथ, पुराणात माशांचे दर्शन अतिशय शुभ मानले गेले आहे. याशिवाय आजच्या लोकांच्या घरी मासे पाहण्यासाठी मत्स्यालय ठेवले जाते. आजचे फिश एक्वैरियम देखील स्टेटस सिम्बॉलशी जोडले गेले आहे. त्यामुळे या शौकीन लोकांमध्ये माशांना खूप मागणी आहे. हे मासे खूप महाग विकले जातात.

३. मासळीशी संबंधित तिसरा व्यवसाय वैद्यकीय क्षेत्राशी संबंधित आहे. माशांमध्ये मिळणारी प्रथिने, जीवनसत्त्वे अनेक औषधांमध्ये आवश्यक असतात. अनेक औषधी कंपन्यांमध्ये मासळीला जास्त मागणी आहे. 134 कोटी लोकसंख्या असलेल्या देशात औषधी बनवण्यासाठी माशांचा वापर मोठ्या प्रमाणावर केला जातो. त्याचा फायदा मत्स्यशेतकऱ्यांना होत आहे.

मत्स्यशेतीला चांगला वाव का आहे?

मत्स्यपालनाची व्याप्ती इतकी चांगली का मानली जाते कारण असा अंदाज आहे की भारतातील अर्ध्याहून अधिक लोकांना मासे खायला आवडतात. अशीही अनेक शहरे आहेत जिथे बरेच लोक मासळीचा व्यवसाय करून आपला उदरनिर्वाह करतात.
भारतातील जवळपास सर्वच नद्यांमध्ये मासे आढळतात. या नद्यांच्या काठावर राहणारे बहुतांश लोक मासळीचा व्यवसाय करतात. याशिवाय समुद्रातूनही मासे आणले जातात. समुद्रकिनाऱ्याला लागून असलेल्या भागात मोठ्या प्रमाणात मच्छीमार मासळीचा व्यवसाय करतात. मात्र नद्या आणि समुद्रातून मासे पकडणे आणि विक्री करणे या व्यवसायाशिवाय आता तलाव आणि नद्या नसलेल्या ठिकाणीही मत्स्यशेती करता येते. त्यासाठी कृत्रिम तलाव आणि टाक्या बनवून माशांचे संगोपन केले जाते.

माशांच्या आहाराची व्यवस्था

• सर्वप्रथम आपल्याला माशांच्या जातींच्या बियांची निवड करावी लागेल, ज्यांना बाजारात नेहमीच मागणी असते आणि ज्यांना बाजारात चांगला भाव मिळतो. अशा माशांमध्ये रोहू, सामान्य पीक, चांदीचे पीक आणि टूना प्रमुख आहेत.
• आता आपल्याला तलावाची देखील काळजी घ्यावी लागेल. मत्स्यपालनासाठी पूर्ण बारा महिने पाणी असलेला तलाव आवश्यक आहे. म्हणूनच तलावाची निवड करताना आपण हे लक्षात ठेवले पाहिजे की केवळ पावसाळ्यात तलावात पाणी राहते आणि नंतर ते कोरडे होते आणि जवळच भरण्याची सोय नाही, अशा परिस्थितीत मत्स्यपालन करता येणार नाही.
• आपल्या तलावात चांगली व्यवस्था ठेवा आणि लक्षात ठेवा की जर तुम्ही व्यवसाय करणार असाल तर तुम्हाला तुमच्या तलावात त्या प्रकारच्या माशांच्या बिया टाकाव्या लागतील, जे लवकर वाढतात. जर तुमचा मासा जलद वाढला नाही तर ते तुमचे नुकसान आहे.
• जर तलावांमध्ये माशांचे अन्न उपलब्ध असेल तर ते खूप चांगले होईल, जर तसे नसेल तर तुम्हाला माशांच्या अन्नाची व्यवस्था करावी लागेल. मासे किडे खातात हे सर्वांना माहीत आहे. त्यामुळे माशांना अन्न मिळत राहावे यासाठी तलावात अशी व्यवस्था करावी लागते. गांडूळ घालणे असो वा पिठाचा गोळा टाकणे असो की कोंडा घालणे असो.
• तुम्ही तलावात सर्व व्यवस्था करा जेणेकरून तुमच्या माशांना कोणत्याही प्रकारच्या रोगापासून संरक्षण मिळेल. त्यासाठी तलावाच्या वातावरणानुसार मत्स्यबीजांची निवड करावी. तुमच्या परिसरात आधीच मासेमारी करणारे ज्येष्ठ तुम्हाला याबाबत माहिती देऊ शकतात.
• मत्स्यपालनातील सर्वात महत्वाची गोष्ट म्हणजे तुम्हाला जास्त किंमत मिळावीआणि तुमचा माल लवकर विकण्यात यावा. आपण पैसे कमावण्यासाठी मत्स्यव्यवसाय करत आहोत हे आपण ध्यानात ठेवले पाहिजे. तुम्हाला त्या जातीचे मासे वाढवावे लागतील ज्याला बाजारात सर्वाधिक मागणी आहे. याचा जास्तीत जास्त फायदा तुम्हाला मिळेल.

मत्स्य पालन उद्योग सुरू करण्याचे फायदे

1) मित्रांनो, भारताचे वातावरण हे माशांसाठी योग्य आहे भारत देशामध्ये मत्स्य पालन उद्योग सुरू करताना जोखीम खूपच कमी आहे.

2) मित्रांनो, जे लोक मत्स्य पालन व्यवसाय करतात ते नोकरी देखील करू शकतात परंतु त्यांच्याकडे मोठी जमीन आणि चांगले मजूर असावेत हे देखील आपण लक्षात ठेवावे.

3) मित्रांनो, भारत देशामध्ये बरेच लोकसंख्येचा भाग हा अन्न म्हणून मासे वापरत असतो. त्यामुळे मत्स्यपालन यशस्वी होण्यासाठी आपल्याला भारत देशामध्ये खूपच दाट शक्यता आहे.

तसेच माशांमध्ये सर्वाधिक प्रमाणामध्ये प्रथिने आणि मुबलक इतर पोषक घटक असल्यामुळे डॉक्टर देखील याचे शिफारस खूपच मोठ्या प्रमाणामध्ये करत असतात.

4) मित्रांनो, अगदी कमी दरामध्ये चांगले काम करणारे मजूर असल्याने हा उद्योग गावांमध्ये देखील सुरू करता येतो.

5) मित्रांनो, मत्स्य पालन सुरू करण्यासाठी ग्रामीण शेतीशी संबंधित अनेक सरकारी योजना देखील आहेत. भारत सरकार तसेच महाराष्ट्र सरकार ग्रामीण भागामध्ये मत्स्य शेतीला चालना देण्यासाठी अनेक सरकारी योजना देखील राबवत आहे

मार्केटिंग करने

मत्स्यपालन व्यवसाय सुरू करण्यापूर्वी, तुम्ही त्यांची उत्पादने कोठे आणि कशी निर्यात कराल याची खात्री करा. तथापि, तुम्ही तुमच्या स्थानिक भागात मासे आणि त्यांची उत्पादने देखील विकू शकता. कारण मासळीची मागणी प्रत्येक प्रदेशात कायम आहे. परंतु जर तुमचे उत्पादन तुमच्या क्षेत्रापेक्षा जास्त असेल तर तुम्ही ते बाहेरील भागात निर्यात करावे.

तुम्ही भारताच्या कोणत्याही भागात चांगल्या किमतीत मासे विकू शकता. परदेशातही माशांची मागणी खूप जास्त आहे, त्यामुळे तुम्ही तुमची मासे परदेशातही निर्यात करू शकता. पण आमचा विश्वास आहे की तुम्ही सुरुवातीच्या काळात स्थानिक भागात मासे विकले पाहिजेत.

मत्स्यपालन व्यवसायासाठी परवाना आवश्यक

मत्स्य उत्पादन व्यवसाय सुरू करण्यासाठी, तुम्हाला काही आवश्यक परवाने आवश्यक असतील जे खालीलप्रमाणे आहेत.

• सर्वप्रथम तुम्हाला तुमच्या फर्मची नोंदणी करावी लागेल.
• त्यानंतर तुम्हाला व्यापार परवाना घ्यावा लागेल.
• याशिवाय जीएसटी क्रमांकही घ्यावा लागेल.
• जर तुम्हाला मत्स्यपालन व्यवसायासाठी सरकारकडून सबसिडी घ्यायची असेल, तर तुम्हाला एमएसएमई नोंदणी देखील करावी लागेल.
• आणि तुम्हाला FSSAI परवाना देखील घ्यावा लागेल.

मत्स्यपालनासाठी कर्ज कुठे मिळेल

मासेमारी व्यवसायासाठी कर्ज घ्यायचे असल्यास अनेक स्थानिक बँका या व्यवसायासाठी कमी व्याजावर कर्ज देतात. मासेमारी व्यवसाय सुरू करण्यासाठी सरकारकडून खर्चाच्या 75% पर्यंत कर्ज दिले जात आहे. ज्याची परतफेड सुलभ हप्त्यांमध्ये करता येते.

व्यावसायिक कृषी पद्धतीतून मत्स्यव्यवसाय सुरू केल्यास जिल्ह्यातील मत्स्यव्यवसाय विभागाकडून 20 लाखांपर्यंतचे कर्ज घेता येते. मात्र यासाठी आधी मत्स्यपालन व्यवसाय योजनेत ५ लाख रुपये गुंतवावे लागतील. त्यानंतर तुम्हाला 20 लाखांपर्यंतचे कर्ज मिळू शकते.
त्याशिवाय, जर तुम्हाला प्लॅस्टिकची टाकी बनवून छोट्या प्रमाणावर सुरुवात करायची असेल, तर त्यासाठी मत्स्य विभागाकडून कर्जही मिळू शकते. यासाठी जिल्ह्यातील मत्स्य विभागाशी संपर्क साधता येईल.

मत्स्यपालनातून नफा

बाजारात मासळीची मागणी दिवसेंदिवस वाढत आहे. मत्स्यशेती चांगली केली तर दोन महिन्यांत लाखोंचा नफा कमावता येतो, ज्या प्रकारची मासे तुम्ही पुन्हा करता आणि ज्या जातीची मासे तुम्ही ठेवता, तोच नफा तुम्हालाही मिळेल.

निष्कर्ष

मत्स्यपालन व्यवसायातून मिळणाऱ्या कमाईबद्दल बोलायचे झाले तर खर्चापेक्षा दोन ते तीन पट अधिक उत्पन्न मिळू शकते. तुमची मासळी किती विकली जात आहे, कोणत्या दराने विकली जात आहे, मासळीचा दर्जा चांगला, तुम्हाला जितकी जास्त किंमत मिळेल आणि तुम्हाला जास्त नफा मिळेल यावर कमाई अवलंबून असते. याशिवाय तलावाच्या कड्यांवर केळी, पपई किंवा इतर फळझाडांची लागवड करून अतिरिक्त उत्पन्न मिळवू शकता.

या लेखात, आम्ही तुम्हाला मत्स्यपालन व्यवसायाशी संबंधित जवळजवळ सर्व माहिती देण्याचा प्रयत्न केला आहे जेणेकरुन तुम्हाला मत्स्यपालनाची उत्तम माहिती मिळू शकेल, तरीही या मत्स्य शेतीशी संबंधित काही चूक झाली असेल तर तुम्ही आम्हाला कमेंटद्वारे सांगू शकता. आम्हाला कळवा जेणेकरून आम्ही तुम्हाला आणखी मदत करू शकू.